Klassiek ontrafeld: Hoe lees je titels van klassieke werken?
Waar hedendaagse muziek creatieve titels heeft, is dat dus niet het geval bij verreweg de meeste klassieke werken. Dat komt omdat men in die tijd vaak geen waarde hechtte aan of namen leuk en herkenbaar zijn, maar de titels als functionele labels zagen, een paspoort dat voor ieder muziekstuk uniek en herkenbaar was. Bovendien zijn de titels zo opgebouwd, dat ze zelfs een handig hulpmiddel kunnen zijn als je eenmaal weet wat alles betekent.
Laten we de eerdergenoemde titel er weer bij pakken: Sonate voor piano nr. 14, op. 27, nr. 2 in cis mineur, Adagio Sostenuto. Wat zegt dit nou precies? Laten we de verschillende bouwstenen eens onder de loep nemen.
Vorm: Sonate voor piano
Dit is het meest fundamentele deel van de titel. Het beschrijft namelijk de muzikale structuur. Bekende vormen voor klassieke muziek zijn:
- Symfonie – Een groot werk voor een volledig orkest
- Concert (of Concerto) – Een stuk voor een solo-instrument (zoals een piano, viool of cello) met begeleiding van een orkest
- Sonate – Een stuk voor een solo-instrument (zoals een piano) of voor een solo-instrument met pianobegeleiding
- Strijkkwartet – Een werk geschreven voor vier strijkinstrumenten (twee violen, een altviool en een cello)
- Etude – Een kort, technisch uitdagend stuk, vaak bedoeld als oefening voor de musicus
- Nocturne – Een sfeervol, dromerig stuk, vaak geïnspireerd door de nacht
Je kunt van een stuk met ‘Sonate voor piano’ in de titel dus verwachten dat de piano soleert in het stuk.
Nummer: nr. 14
Na de vorm wordt vaak een nummer genoemd. Dit komt omdat een componist vaak meerdere stukken in dezelfde vorm uitbracht. Een goed voorbeeld daarvan is Symfonie nr. 5 van Beethoven. Het nummer duidt aan dat het de vijfde symfonie is die Beethoven uitgebracht heeft.
Opus- of catalogusnummer: op. 27, nr. 2
Op. staat in de titel voor het Latijnse woord opus, wat “werk” betekent. Het verwijst naar de publicatie waarin het werk is uitgegeven. Deze pianosonate maakt dus deel uit van de 27e publicatie van de componist. Toch heeft niet iedere componist zijn werk zo nauwkeurig geordend. In veel gevallen is dat dan ook later gedaan door musicologen vaak met een nog betrouwbaarder en completere catalogus tot gevolg. Die catalogi zijn – in tegenstelling tot een opus – vrijwel altijd chronologisch opgebouwd. Zo worden de stukken geordend op wanneer ze gecomponeerd zijn in plaats van wanneer ze zijn gepubliceerd. De publicatie geschiedde immers vaak pas jaren later, wat een vertekend beeld geeft over waar in zijn carrière een componist het stuk gecomponeerd heeft. Voor deze nieuwe catalogi gaven componisten daarbij een eigen herkenbare code mee, zoals:
- BWV (Bach-Werke-Verzeichnis) voor de werken van J.S. Bach
- K of KV (Köchel-Verzeichnis) voor de werken van Mozart
- D (Deutsch-Verzeichnis) voor werken van Schubert
- B (Burghauser-catalogus) voor werken van Dvořák
- S (Searle-catalogus) voor werken van Liszt
- RV (Ryom-Verzeichnis) voor werken van Vivaldi
- Hob. (Hoboken-Verzeichnis) voor werken van Haydn
Bachs bekende Toccata en Fuga in d-moll wordt daarom ook wel aangeduid als BWV 565: de 565e publicatie van Johann Sebastian Bach in de officiële Bach-Werke-Verzeichnis.
Maar deze bouwsteen bestaat uit meer dan alleen een opus- of catalogusnummer: ook hier volgt een nummer. Dat komt omdat niet iedere opus per definitie één muziekstuk bevat. Opus 27 van Beethoven bevat namelijk ook Sonate voor piano nr. 13. Je zou het dus bijna kunnen zien als een album waarop meerdere nummers staan!
Toonsoort: cis mineur
En dan de toonsoort: in dit geval cis mineur. Dit is vooral een technische specificatie voor de musici, want het kan iets zeggen over de sfeer van het stuk. De pianosonate die we in dit artikel ontleden is geschreven in cis mineur. Cis wil zeggen dat de basisklank cis (een met een halve noot verhoogde c) is. Wat voor de sfeer echter het meeste zegt is het stuk mineur – ook wel ‘klein’ of ‘kl.t.’ genoemd. De meeste werken in mineur hebben een melancholisch, dramatisch en serieus karakter. Dit in tegenstelling tot stukken die in majeur – of ‘groot’ – geschreven zijn; deze klinken juist vrolijk, open en triomfantelijk. Dat deze pianosonate in cis mineur is geschreven, vertelt je dus dat het stuk een zekere vorm van drama en melancholie kent.
Delen (Movements): Adagio Sostenuto
Het laatste deel van de titel wordt niet altijd gebruikt, maar geeft aan welk deel van een klassiek werk je bedoelt. Een symfonie of sonate bestaat namelijk bijna altijd uit meerdere losse stukken muziek die achter elkaar worden gespeeld. Met Adagio Sostenuto wordt bijvoorbeeld enkel het eerste en meest bekende deel van de Mondscheinsonate bedoeld. Een soort hoofdstuk van de sonate dus. Ieder hoofdstuk heeft bovendien zijn eigen sfeer. Het ene hoofdstuk kan snel en spannend zijn, de volgende misschien romantisch en gedragen. De delen worden bovendien zo gecomponeerd, dat ze ook individueel klinken als een afgerond geheel. Soms eindigt een deel echter juist met een open, vragende noot, een soort muzikale cliffhanger die je nieuwsgierig maakt naar het volgende hoofdstuk. Alle delen samen vormen uiteindelijk het complete verhaal.
Over het algemeen worden de delen van een klassiek werk aangeduid met Italiaanse tempo- en karakteraanduidingen, zodat je ook hier weer kunt lezen wat je van een specifiek deel kunt verwachten. Veel voorkomende termen zijn:
- Adagio – Langzaam en rustig
- Allegro – Snel en levendig
- Andante – Rustig voortgaand
- Scherzo – Energiek en speels
- Presto – Zeer snel
- Finale – De laatste
Bezoek je een concert waarbij een werk met meerdere delen op het programma staat? Dan is het goed om te weten dat het publiek pas klapt wanneer alle delen gespeeld zijn en ‘het hele verhaal verteld is’. Twijfel je? Wacht dan tot de rest van het publiek begint te klappen of de dirigent zich naar het publiek draait. Dan kan het niet fout gaan!
De proef op de som
Nu je weet hoe je klassieke titels kunt ontleden, is het tijd om het zelf eens te proberen aan de hand van klassieke werken die het komende seizoen in Muziekgebouw Eindhoven te horen zullen zijn. Lukt het jou om de titels te ontleden en misschien zelfs te herkennen van welke componist het is?